Συνέχεια μιας συζήτησης: Η εγκαθίδρυση προεδρικού συστήματος στην Κύπρο το 1959

Το προηγούμενο κείμενο που ανάρτησα στο ιστολόγιο προκάλεσε πιθανόν κάποιες παρανοήσεις. Η ευθύνη είναι δική μου. Γι αυτό θεωρώ σκόπιμο, προκειμένου να διασαφηνίσω τη θέση μου, να δώσω ένα ιστορικό παράδειγμα. Στόχος είναι να επεξηγήσω – όσο μπορώ – το πώς εγώ κατανοώ την πολιτική δυναμική και την ιστορική πραγματικότητα.
Το ερώτημα στο οποίο θα προσπαθήσω να απαντήσω είναι το εξής: Γιατί το 1959 εγκαθιδρύθηκε το συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα και όχι κάποιο άλλο; Ή πιο συγκεκριμένα γιατί τότε επιλέχτηκε το προεδρικό σύστημα;

Προσωπικά εκτιμώ ότι η επιλογή του προεδρικού συστήματος είναι συνάρτηση εσωγενών και εξωγενών παραγόντων. Δηλαδή πρέπει να δεις τις εξελίξεις στο ευρύτερο διεθνές περιβάλλον και τους συσχετισμούς δύναμης που επηρέαζουν τις εξελίξεις στο συγκεκριμένο χώρο αλλά και τους εσωτερικούς συσχετισμούς δύναμης και πώς αφομοιώνουν ή μεταλλάσσουν τα διεθνή δρώμενα. Ακόμα πρέπει να δεις ποια είναι η κοινωνική κατάσταση και αν οι συγκεκριμένες επιλογές συνάδουν με το συμφέρον της κοινωνίας.
Γιατί λοιπόν οι εκπρόσωποι της Ελλάδας, της Τουρκίας, της Αγγλίας, των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων συμφώνησαν το 1959 ότι το σύστημα θα είναι προεδρικό;
Τότε το διεθνές περιβάλλον κινείται στο κλίμα του ψυχρού πολέμου. Ελλάδα, Τουρκία, Αγγλία βρίσκονται στο ίδιο στρατόπεδο, το αντι-κομμουνιστικό. Και στην Κύπρο υπάρχει ένα ισχυρό κομμουνιστικό κόμμα , το ΑΚΕΛ. Επομένως η απομείωση αυτού του κινδύνου είναι καθοριστικής σημασίας για τη λογική της εποχής Ένα κοινοβουλευτικό σύστημα ουσιαστικά θα αναγόρευε σε κυρίαρχο ή σημαντικό παίκτη το ΑΚΕΛ, το μόνο οργανωμένο σύνολο τότε.
Από την άλλη, φορέας αντι-κομμουνισμού στην Κύπρο ήταν η εθναρχία και ο Μακάριος ο Γ΄. Το προεδρικό σύστημα, όντας προσωποπαγές, εύκολα θα έδινε τη δυνατότητα στο Μακάριο να ελέγξει ολόκληρο το πολιτικό σύστημα. Ήδη έχει το κεκτημένο του εθνάρχη , κάτι που ήταν αποδεκτό από την κοινωνία, και παράλληλα το σύστημα διοίκησης του υφιστάμενου «δευτερογενούς κράτους στην Κύπρο» ήταν συγκεντρωτικό και οι πολίτες γνώριζαν την εξουσία του Άγγλου διοικητή, αν και την αμφισβητούσαν κατά καιρούς. Ταυτόχρονα το προεδρικό σύστημα ικανοποιούσε και τις πολιτικές φιλοδοξίες του ιδίου του Μακαρίου.
Ένα δεύτερο ερώτημα είναι: η επιλογή του προεδρικού συστήματος συμβάδιζε με τις ανάγκες της κοινωνίας;
Η κυπριακή κοινωνία το 1959 ήταν διπλά διχοτομημένη.Η μια διαίρεση ήταν εθνοτική: Ελληνοκύπριοι-Τουρκοκύπριοι. Η τουρκοκυπριακή ηγεσία μέσα από την επιλογή του προεδρικού συστήματος θεωρεί ότι εξασφαλίζει – έστω με επιφυλάξεις – ότι δε θα μετατραπεί σε μειονότητα εθνοτική και πολιτική. Αυτός είναι ο κύριος φόβος τους . Γι αυτό και η κύρια έγνοιά τους είναι στα πλαίσια των νέων θεσμών να αποκτήσουν αυτά που είχαν συμφωνηθεί και που θα εξασφάλιζαν όχι την αριθμητική ισότητα αλλά μια μορφή αναλογικής ισότητας στο πολιτικό πεδίο. Παράλληλα όμως το προεδρικό σύστημα με υπέρμετρες εξουσίες στον Πρόεδρο – Αντιπρόεδρο, δηλαδή με ουσιαστικά δύο παίκτες βέτο, παρείχε τη δυνατότητα στην ηγεσία τους να κάνουν και επιλογές εκτός συστήματος, αν κάτι δεν πήγαινε καλά. Έτσι ανάμεσα στους Τουρκοκυπρίους δεν αναπτύσσονται ανταγωνισμοί για την κατάληψη της αντιπροεδρίας.
Η άλλη διαίρεση της κυπριακής κοινωνίας ήταν ταξική και αφορούσε κύρια τους Ελληνοκυπρίους. Δηλαδή η ελληνοκυπριακή κοινωνία ήταν διχοτομημένη στη βάση της δεξιάς –αριστεράς που έβρισκαν έκφραση από το ΑΚΕΛ και την εθναρχία. Η ταξική/ιδεολογική αντιπαράθεση διχοτομούσε την ελληνοκυπριακή κοινωνία. Το προεδρικό σύστημα λοιπόν δεν κατοχύρωνε την ενσωμάτωση και των δύο πλευρών στο πολιτικό σύστημα. Αντίθετα η ενσωμάτωση στο πολιτικό σύστημα εξαρτιόταν αποκλειστικά από τον Πρόεδρο ο οποίος κατόρθωσε να το ελέγξει απόλυτα. Γι αυτό και κατά τη μεταβατική περίοδο το ΑΚΕΛ αντιδρά έντονα στις μεθοδεύσεις του Μακαρίου και των ξένων. Όταν ο Μακάριος αποφασίζει να ενσωματώσει το ΑΚΕΛ στο πολιτικό σύστημα (παραχώρηση 5 εδρών στη Βουλή ), οι αντιδράσεις του μετριάζονται. Το πολιτικό πρόβλημα όμως είναι πως η ενσωμάτωση της κοινωνίας στο πολιτικό σύστημα εξαρτιόταν από τον Πρόεδρο ο οποίος μπορούσε να αποφασίσει: ενσωμάτωση ή αποκλεισμό;
Παράλληλα η ταξική/ιδεολογική διαίρεση της ελληνοκυπριακής κοινωνίας έβρισκε έκφραση στους τοπικούς κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς και όχι στο επίπεδο της κρατικής εξουσίας. Ήταν μια έντονα πολιτικοποιημένη κοινωνία και οι τοπικοί πολιτικοί θέσμοι αποκτούσαν περιεχόμενο όχι όπως σήμερα στη βάση της επίλυσης τοπικών προβλημάτων, αλλά στη βάση ζητημάτων που αφορούσαν τη σύνολη κοινωνία, το κοινό συμφέρον. Γι αυτό και ως το 1959 οι δήμαρχοι των ελληνικών πόλεων νομιμοποιούνται να αποφασίζουν σε πολιτικά ζητήματα ως εκφραστές του κοινού καλού.Ακόμα η ταξική διαίρεση εκφράζεται και μέσα από διάφορες οργανώσεις της λεγόμενης σήμερα κοινωνίας των πολιτών.
Σε αυτά τα πλαίσια δημιουργείται μια πολιτεία με υπέρμετρες εξουσίες στον Πρόεδρο και Αντιπρόεδρο και με δυνατότητα ενσωμάτωσης ή αποκλεισμού – μερικού ή ολικού - ή αλλιώς δυνατότητα δημιουργίας πολιτικών ή εθνοτικών μειονοτήτων!!!
Πώς εξελίσσεται η πολιτική διαδικασία που παραπέμπει στους θεσμούς του πολιτικού συστήματος; Πώς αναπτύσσεται η πολιτική δυναμική που βασικά καταγράφει την κοινωνική αντιπαράθεση πέραν του συστήματος;
Η πιο πάνω προσέγγιση είναι αυτονόητα αποσπασματική γιατί επικεντρώνεται στο προεδρικό σύστημα και την κοινωνία. Μια πιο ολοκληρωμένη ιστορική αφήγηση της σύνολης κοινωνίας θα αφαιρούσε κάποια στοιχεία αλλά και θα προσέθετε κάποια άλλα που επηρεάζουν την πολιτική δυναμική στη συνέχεια.
Προσωπικά εκτιμώ ότι το συμφέρον της κοινωνίας και ιδιαίτερα μιας διαιρεμένης κοινωνίας, όπως η κυπριακή σήμερα, δε συνάδει με προεδρικά - προσωποπαγή και ανταγωνιστικά – συστήματα. Η συνεργασία, η συλλογικότητα, ο διάλογος και η επίλυση διαφορών απαιτούν νέους συλλογικούς θεσμούς. Το άτομο αναγκαστικά θα υπηρετεί το όλον και όχι να ιδιοποιείται την εξουσία για χάριν του όλου.
Αλλά ούτε και το1959 το συμφέρον της κοινωνίας συνήδε με το προεδρικό σύστημα.